550 lat temu...

Jest rok 1468. Na tronie zasiada Kazimierz Jagiellończyk (1427-1492) - jeden z najaktywniejszych polskich władców. W latach 1454-1466 prowadził wojnę z Zakonem Krzyżackim (tzw. trzynastoletnią), zakończoną II pokojem toruńskim, na mocy którego Korona po 158 latach odzyskała Pomorze Gdańskie. To ułatwiło rozwój gospodarczy kraju. Władca przyczynił się do wzmocnienia znaczenia szlachty, Sejmu i sejmików. Miał 13 dzieci, czterech jego synów zostało królami, jeden syn został świętym, jeden kardynałem, a pięć córek żonami władców europejskich, dzięki czemu wpływy rodziny Jagiellonów sięgały połowy Europy. Dynastia Jagiellonów stała się jednym z czołowych domów panujących w Europie. Za panowania Kazimierza Jagiellończyka rozwinęła się kultura i sztuka, upowszechniała się oświata, rozwijało się budownictwo w stylu gotyckim. Rozkwitał Uniwersytet Jagielloński.

Nadanie praw miejskich

Co działo się w tym czasie na ziemi radzyńskiej? Dzierżawił je wówczas – w latach 1460-1473 Grot z Ostrowa herbu Rawicz, podkomorzy lubelski i starosta kazimierski. 28 października 1465 r. przywilejem wydanym w Kazimierzu dokonał lokacji miasta opartej o prawo polskie. Miasto powstało na płaskowzgórzu pokrytym lasami i bagnami, jego położenie określono jako "puste miejsce przy wsi Biała zwane Radzików, należące do króla i będące w dzierżawie" (Grażyna Michalska, „Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja” – „Historia” s. 12, w „Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja”). Lokacja dotyczyła terenu, gdzie obecnie znajduje się centrum Radzynia - m.in. ulica Ostrowiecka. Nie zachował się akt lokacyjny, jego treść znamy z potwierdzenia wydanego przez Zygmunta Augusta w 1544 roku. 31 marca 1468 przywilejem nadanym przez Kazimierza Jagiellończyka miasto zostało lokowane na prawie magdeburskim - na wzór Lublina.

Radzyń miał bardzo korzystne położenie: między Łukowem, gdzie znajdował się punkt graniczny Polski i Litwy, a Parczewem, gdzie od 1413 roku odbywały się zjazdy koronno-litewskie; położony był przy ważnych szlakach handlowych.

Uzyskanie praw miejskich stało się powodem szybkiego rozwoju miejscowości. Przywilej upraszczał drogę urzędową, dawał prawo odbywania targów tygodniowych i dwóch jarmarków w roku oraz zwalniał mieszkańców na 20 lat od podatków.

Włodarzowanie Grota nie trwało długo. Najstarszy zachowany dokument z dziejów miasta nosi datę 1473 i informuje o przekazaniu dzierżawy Dominikowi Kazanowskiemu, który przejął ją z rąk Mikołaja Minorka z Ostrowa.

Nieznane są bardziej szczegółowe informacje o Grocie, któremu Radzyń zawdzięcza prawa miejskie, pamięć o nim jest jednak w Radzyniu pielęgnowana: główna ulica na jego cześć nosi nazwę Ostrowiecka, o czym informuje tablica umieszczona na południowej ścianie budynku przy Ostrowieckiej 32 (aktualnie znajduje się w nim siedziba banku PKO BP), jego imię przyjęło wychodzące w Radzyniu pismo społeczno-kulturalne „Grot”.

Co znaczy nazwa naszego miasta?

W średniowieczu nazwy miejscowości bardzo często miały charakter dzierżawczy - oznaczały ich przynależność do kogoś. Możemy je rozpoznać po przyrostku -ów, -n, -ń lub zmiękczonej ostatniej głosce (Piotrków od imienia Piotr, Henryków – od Henryk, Anielin – od Aniela). Problem z rozpoznaniem nazwy właściciela pojawia się często, gdyż część imion używanych w średniowieczu została zapomniana. Tu możemy wymienić szereg nazw miejscowości, począwszy od Krakowa (gród Kraka), przez Warszawę (gród Warsza), Lublin, którego właścicielem był Lubel, Częstochowę – gród Czestocha, itd.

Skąd więc Radzyń? Jak wynika z dokumentu lokacyjnego, pierwotnie na miejscu dzisiejszego centrum miasta była "pustka zwana Radzików", potem – w roku 1539 w dokumentach pojawia się nazwa Radzin, w 1580 – oppidum Radzyn. Formy te mają rdzeń Rad-, który do dziś przetrwał w imieniu Radosław, a dawniej funkcjonował w imionach Radomił, Radociech, Radzik. Co on oznacza? Rad to zadowolony, wesoły, szczęśliwy. Takie znaczenie miało też imię Radza, forma dzierżawcza od tego imienia to Radzyn. Z czasem ostatnia głoska uległa zmiękczeniu i w ten sposób powstał Radzyń (podobnie jak Wieluń, Wohyń).

A skąd się wziął Radzyń Podlaski? Ta forma nazwy to tzw. zestawienie syntaktyczne. Druga część nazwy odróżnia nasze miasto od innych miejscowości o tej samej nazwie. W Polsce są dwa miasta i cztery wioski nazywające się Radzyń. Dlaczego jednak Podlaski? Historycznie należeliśmy do ziemi łukowskiej, która była zaliczana do Małopolski. Druga część nazwy pojawia się w XIX wieku. Ma ona uzasadnienie geograficzne (Radzyń leży na Nizinie Południowopodlaskiej) oraz historyczne. W 1816 roku w okresie Królestwa Kongresowego utworzono województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach, w 1818 roku – diecezję podlaską ze stolicą w Janowie Podlaskim. Fakty te wpłynęły na zaliczenie terenów obecnych powiatów: radzyńskiego, bialskiego, łukowskiego, parczewskiego i włodawskiego do Podlasia, choć pierwotnie Podlasie były to tereny położone nad Bugiem z Drohiczynem, Mielnikiem i Bielskiem Podlaskim.

Herb Radzynia

Statut Miasta Radzyń Podlaski stanowi: "Herbem miasta jest wizerunek białego niedźwiedzia kroczącego w lewo, w czerwonym polu".

Niedźwiedź w herbie towarzyszy naszemu miastu od zarania – choć nie zawsze był taki jak obecnie. Wszak założyciel miasta - Grot z Ostrowa pieczętował się herbem Rawicz, który przedstawiał pannę na niedźwiedziu. W zmienionej formie – już jako biały niedźwiedź stojący przy dębie, na czerwonym tle – pojawia się na przywileju Jana III Sobieskiego lokującym Nowe Miasto (1690). W albumie heraldycznym miast Królestwa Polskiego (1847) mamy i herb Radzynia - biały niedźwiedź stoi na tylnych łapach na złotym tle.

Warto podkreślić, że w historii miasta pojawiły się też inne motywy. Skaczący jeleń (Brochwicz) był herbem rodziny Kątskich, z której pochodziła Marianna Potocka. Obecnie możemy go oglądać na pałacu – na szczycie wschodniej wieży, w rzeźbie nad ryzalitem w skrzydle zachodnim (dawne wejście do biblioteki) czy w kompozycjach heraldycznych. Obok jelenia mamy dwuipółramienny krzyż – to Pilawa, herb Potockich. Z tej rodziny pochodziła Konstancja Szczuczyna, ale przede wszystkim był to herb, którym pieczętował się Eustachy Potocki.

Obecny herb ma elementy herbu założyciela miasta (niedźwiedź) oraz takie kolory, jak w dokumentach miejskich z okresu rządów Jana III Sobieskiego.

Anna Wasak