Dzierżawcy i właściciele Radzynia

Radzyń miał szczęście do wybitnych właścicieli. Większość z nich były to postacie należące do elity swoich czasów, odgrywające znaczną rolę w skali całego kraju. Jednak z różnych przyczyn radzyńskie włości dość często zmieniały właścicieli, stąd szereg wybitnych rodów związanych z Radzyniem jest długi.

Cebulkowie

Mikołaj Cebulka – sekretarz Wielkiego Księcia Litwy Witolda, wybitny dyplomata początku XV wieku, odegrał ważną rolę w poselstwach związanych z konfliktem polsko-krzyżackim - posłował m.in. do Krzyżaków, króla czeskiego Wacława i cesarza Zygmunta. Uczestniczył w soborze w Konstancji (1414-1418), gdzie zaprezentował prekursorską w tych czasach koncepcję suwerenności narodu żmudzkiego. Uważany jest również za prekursora walki o prawa kobiet.

„Pustkowie nad Białką” otrzymał od króla Władysława Jagiełły w 1415. Założył tu szereg wsi, wśród których była Białka Niżna – późniejszy Kozirynek, wreszcie – Radzyń. Wraz z bratem Zbigniewem rozpoczął starania o założenie parafii i wybudowali pierwszą drewnianą świątynię – obecnie przy ul. Sitkowskiego, prawdopodobnie w miejscu, gdzie znajduje się kaplica Aniołów Stróżów.

Kazanowscy

Ród Kazanowskich władał włościami radzyńskimi w latach 1473-1540. Dominik Kazanowski zasłynął tym, że uratował życie Kazimierza Jagiellończyka, wynosząc go z pola bitwy pod Chojnicami (1454). Jego syn Bartłomiej wzniósł pierwszą budowlę na miejscu dzisiejszego Pałacu Potockich, temu rodowi miasto zawdzięcza wzniesienie pierwszego – drewnianego kościoła pw. Zwiastowania NMP na miejscu dzisiejszego pw. Świętej Trójcy. Syn Bartłomieja - Jan głośny pisarz ariański zamienił kościoły radzyńskie na zbory protestanckie.

Mniszchowie

Rodzina Mniszchów władała dzierżawą królewską w latach 1540-1653. Otrzymał ją Mikołaj Mniszech (ojciec) – dworzanin Zygmunta Starego, potem Zygmunta Augusta - z rąk królowej Bony. Kolejny właściciel Radzynia, najmłodszy syn Mniszcha – też Mikołaj (ok. 1550-1597) wraz z bratem Jerzym (1548-1613) należał do najbardziej zaufanych sług Zygmunta Augusta. Jednak źle odpłacił monarsze zakazane mu łaski. Podczas sejmu elekcyjnego (1573)zwołanego po śmierci ostatniego Jagiellona jemu i bratu zarzucono m.in. grabież królewskich skarbów po śmierci Zygmunta Augusta.

Za czasów Mniszchów został rozbudowany zamek wzniesiony przez Kazanowskich. Powstała renesansowa twierdza typu palazzo in fortezza.

Po śmierci syna Mikołaja – Andrzeja (1653) dobra radzyńskie wróciły do królewszczyzn.

Szczukowie

Stanisław Antoni Szczuka (1654-1710) kolejny ważny właściciel Radzynia to postać świetlana. Był sekretarzem, ale także doradcą i przyjacielem Jana III Sobieskiego, uczestniczył w odsieczy wiedeńskiej (1683). Paweł Jasienica nazywa go „najmądrzejszym i najlepszym człowiekiem epoki”. Był kreatorem życia politycznego, wybitnym pisarzem politycznym i mówcą sejmowym, znawcą literatury, malarstwa i muzyki , mecenasem artystów; miał na swoim dworze orkiestrę, zgromadził potężną bibliotekę.

Zasłynął także jako znamienity gospodarz; z Radzynia uczynił centrum rozległych dóbr, nadał miastu nową kompozycję przestrzenną, otoczył je półpierścieniem zewnętrznych fortyfikacji bastionowych. Ich fragmenty zachowały się do czasów współczesnych. Przebudował pałac na rezydencję barokową według projektu Augustyna Locciego.

Potoccy

Marianna z Kątskich Potocka (1722-1768) wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki, byłą jedyną spadkobierczynią rozległych dóbr, które czyniły z niej najbogatszą pannę ówczesnej Rzeczypospolitej. W 1741 r. poślubiła Eustachego Potockiego (1720-1768) starostę tłumackiego, późniejszego generała artylerii litewskiej, marszałka Trybunału Koronnego i cześnika koronnego.

Marianna i Eustachy Potoccy byli wzorcową parą ówczesnej Rzeczypospolitej, o aspiracjach intelektualnych i artystycznych, szlachetną, sponsorującą ważne dzieła rozpoczynającej się epoki oświecenia (np. Collegium Nobilium, gdzie wykształcenie pobierało pięciu ich synów). Łączyła ich głęboka, wierna i płodna miłość. Małżonkowie dochowali się córki (Cecylia Urszula) oraz siedmiu synów, w których do wieku dojrzałego dożyło pięciu (Kajetan, Ignacy Roman, Jerzy Michał oraz Jan Nepomucen Eryk i Stanisław Kostka).

Marianna miała zdolności literackie, jako pierwsza w Polsce tłumaczyła komedie Moliera, które następnie były wystawiane przez dworski teatr znajdujący się w parkowej oranżerii.

Małżonkowie postanowili w Radzyniu stworzyć siedzibę rodową godną pozycji, jaką zajmowali w Rzeczpospolitej. Przebudowę zlecili najwybitniejszym specjalistom, min. królewskiemu architektowi Jakubowi Fontanie i rzeźbiarzowi Janowi Chryzostomowi Redlerowi.

Spośród pięciu synów Potockich dwóch stało się filarami epoki oświecenia,czołowymi postaciami w życiu publicznym. Byli to: urodzony w Radzyniu Ignacy Potocki (1750-1809) oraz Stanisław Kostka (1755-1821).

Obaj zaangażowali się w reformy państwa, także w podejmowane w dobie Sejmu Wielkiego, w którym uczestniczyli jako posłowie. Stąd przypuszczenia, że w radzyńskim pałacu, posiadającym olbrzymie zbiory biblioteczne, nie tylko dyskutowano, ale także tworzono niektóre zapisy Konstytucji 3 maja

Sapiehowie i Czartoryscy

W 1799 roku właścicielką pałacu – za pośrednictwem ks. Stanisława Staszica – stała się słynąca z gospodarskiej zapobiegliwości Anna Sapieżyna (1772-1859). Była córką Andrzeja Zamoyskiego – kanclerza wielkiego koronnego, wychowanką ks. Stanisława Staszica. Należała do elity kulturalnej, intelektualnej i patriotycznej kraju. Interesowała się sprawami edukacji, w 1818 założyła w Radzyniu szkołę. Umieściła jaw pałacu i finansowała ze swych dóbr.

W 1823 roku dobra radzyńskie wraz z pałacem przepisała na rzecz córki Anny Zofii Sapieżanki i zięcia – Adama Jerzego Czartoryskiego, choć praktycznie sama nimi zarządzała. Za zaangażowanie rodziny w Powstanie Listopadowe majątkom Czartoryskich groziły konfiskaty. Sapieżyna sprzedała Radzyń w 1834 r. rodzinie Szlubowskich. Pieniądze przeznaczone zostały na utrzymanie zięcia i córki w Paryżu. Adam Jerzy Czartoryski stał na czele stronnictwa politycznego skupionego wokół hotelu Lambert.

Szlubowscy

W 1834 r. właścicielem dóbr radzyńskich stał się Antoni Korwin Szlubowski. W rękach rodziny Szlubowskich dobra radzyńskie były do 1944 r., a pałac – do 1920. Na lata ich pobytu w Radzyniu przypadł okres Powstania Styczniowego i represji po jego upadku, prześladowania unitów, I wojny światowej, II Rzeczpospolitej i II wojny światowej.

Ostatnim właścicielem pałacu był Bronisław Szlubowski (od 1895 r.), który wzorowo prowadził gospodarstwo, brał czynny udział w życiu społecznym, był aktywny na polu publicystycznym, oprócz książek wydawał wychodzące w Warszawie czasopismo „Głos. Dziennik polityczny (1914-15)”. Dbał o rozwój oświaty, także w dziedzinie rolnictwa.

Po I wojnie światowej Szlubowscy nie byli w stanie utrzymywać pałacu, obiekt wraz z otoczeniem przekazali władzom II Rzeczpospolitej w 1920 r., sami osiedlili si ę w pałacyku Gubernia.