Wspaniała rezydencja rokokowa, jaką jest radzyński Pałac Potockich, ze względu na wysokie walory artystyczne zaliczana jest do wąskiego grona dziesięciu tego typu założeń w Europie. Należą do tej grupy m.in. Wersal, drezdeński Zwinger, poczdamski Sanssouci, a w Polsce pałac Branickich w Białymstoku czy królewski Wilanów. Ewenementem zaś w skali Europy są zdobiące pałac i oranżerię rzeźby Redlera – nie tylko z powodu ich wielkiej wartości artystycznej, ale także z tego względu, że tu zachowały się niemal w komplecie. W dodatku budowlę zdobią oryginały, można je oglądać "z ulicy".

Co było przed Potockimi

Historia radzyńskiego pałacu nie rozpoczyna się od XVIII wieku i Potockich, choć to wówczas rezydencja nabrała kształtu, który możemy do dziś podziwiać.

Pierwsza budowla na miejscu dzisiejszego Pałacu Potockich - na południowym, wyższym brzegu płynącej nieopodal Białki, wzniesiona została już w XV wieku przez rodzinę Kazanowskich. Miała ona charakter średniowiecznej warowni.

Rozbudowy zamku dokonano dwukrotnie w czasie, gdy dobra radzyńskie dzierżawił możny ród Mniszchów (od połowy XVI do połowy XVII w.). Warownia zmieniła się wówczas prawdopodobnie w renesansową rezydencję typu palazzo in fortezza.

Kolejny etap przebudowy nastąpił, gdy dobra radzyńskie znajdowały się pod panowaniem Stanisława Antoniego Szczuki (sekretarza i przyjaciela Jana III Sobieskiego, kreatora życia politycznego ówczesnej Rzeczypospolitej). Prace w Radzyniu, prowadzone pod kierunkiem królewskiego architekta Augusta Locciego rozpoczęły się już w 1685 roku. Do roku 1709 wzniesiona została barokowa rezydencja typu reprezentacyjno-obronnego.

Jedna z najpiękniejszych rezydencji rokokowych Europy

Następna wielka przebudowa, która ostatecznie zadecydowała o obecnym wyglądzie pałacu, została dokonana w czasie, gdy właścicielami Radzynia byli: wnuczka Stanisława Antoniego Szczuki Marianna z Kątskich i jej małżonek Eustachy Potocki - generał artylerii litewskiej, sędzia Trybunału Koronnego. Małżonkowie Potoccy - oboje niezwykle bogaci i skoligaceni, mający w posiadaniu wiele majątków rozsianych w różnych miejscach Rzeczypospolitej, tu właśnie - w Radzyniu postanowili stworzyć gniazdo rodowe, więc pałacowi pragnęli nadać odpowiednia rangę. Udało się to - do Radzynia przyjeżdżali magnaci, by pałac zwiedzać, czasem także - by się na nim wzorować.

W efekcie powstała wspaniała budowla, uznawana za jedną z najpiękniejszych rokokowych rezydencji nie tylko w Polsce, ale i Europie. Apoteozie rodu miały służyć zdobiące pałac rzeźby Jana Chryzostoma Redlera.

Na głównego architekta pałacu i kierownika robót wybrany został Jakub Fontana – wybitny architekt włoskiego pochodzenia, realizator wielu budowli sakralnych oraz świeckich (kościołów, szpitali, pałaców i dworów), architekt króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Liczne udane realizacje spowodowały, że w pełni zasłużył na miano Architekta Króla i Rzeczypospolitej.
Prace związane z przebudową pałacu Potockich rozpoczęto na przełomie 1749 i 1750 roku, trwały do 1759 roku. Od 1755 roku urządzano ogród według planów Fontany, które realizował ogrodnik Knackfus. Fontana zaprojektował również pałacową dekorację rzeźbiarską pałacu, którą wykonał Jan Chryzostom Redler oraz dzwonnicę przy kościele pw. Świętej Trójcy w Radzyniu.

Założenie pałacowo - parkowe

Radzyński zespół pałacowo - parkowy reprezentuje francuski typ "entre cour et jardin" (między dziedzińcem a ogrodem), jakiego najznamienitszym przykładem jest pałac w Wersalu. W takim założeniu budynek główny (corps de logis) leży między dziedzińcem honorowym (cour d'honneur) a ogrodem, znajdującym się na tyłach pałacu.

Całość założenia podporządkowana jest zasadzie osiowości - ma kształt wydłużonego prostokąta, gdzie oś symetrii przebiega przez groblę, most wjazdowy, środek korpusu głównego pałacu, a od strony ogrodowej biegnie aleją parku i stawem.

Dziedziniec ma kształt zbliżony do kwadratu, z trzech stron jest otoczony budowlą: od północy wznosi się korpus główny, od strony zachodniej i wschodniej – dwa skrzydła boczne ze strzelistymi wieżami bramnymi, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej. Od południa dziedziniec jest zamknięty murem z bramą wjazdową. Jej obramowanie tworzą dwa kwadratowe słupy, ozdobione rzeźbami Redlera – tzw. trofeami. Od północy, za korpusem głównym pałacu, położony jest park, gdzie pozostały ślady pierwotnego barokowego ogrodu z aleją i kanałem wodnym.

Korpus główny pałacu

Korpus główny jest dwukondygnacyjny, na rzucie prostokąta, nakryty wysokim czterospadowym dachem z lukarnami.

Reprezentacyjna fasada od strony dziedzińca zachwyca szczególnym pięknem. Została rozczłonkowana trzema ryzalitami. Oryginalny kształt wieloboku ma ryzalit środkowy, ozdobiony dekoracją rzeźbiarską z dwoma kartuszami z herbami Kątskich – Brochwicz (skaczący jeleń) i Potockich - Pilawa (dwuipółramienny krzyż) zwieńczonymi otwartą koroną oraz panopliami (hełmy, pancerze, sztandary). Poniżej umieszczone zostały dwie rzeźby niewolników. Jedna, ta zachowana, przedstawia Kozaka, po zachodniej stronie ryzalitu umieszczona była rzeźba Turka. Ta jednak zaginęła, pozostała po niej jedynie noga. To upamiętnienie zasług dla ojczyzny, jaką ponieśli przodkowie właścicieli pałacu. Stanisław Antoni Szczuka - dziadek Marianny Potockiej walczył z Turkami pod Wiedniem. Przodek Eustachego Stanisław "Rewera" Potocki zasłużył się w wojnie polsko-kozackiej, W ryzalicie znajduje się główne wejście do pałacu, wewnątrz kryje się sień z reprezentacyjną klatką schodową, charakteryzującą się przestrzennością, jasnością i płynną linią schodów z ażurową żelazną balustradą. Schody były podtrzymywane przez dwie rzeźby atlantów autorstwa Jana Chryzostoma Redlera, które się niestety nie zachowały.

Nad głównym wejściem do pałacu - od zewnątrz znajduje się balkon z ażurową, kutą balustradą wsparty na kroksztynach.

Również boczne ryzality zostały udekorowane rzeźbami, złożonymi z kartuszy zwieńczonych koronami.

W fasadzie od strony ogrodu uwagę zwraca ryzalit środkowy zwieńczony półkolistym tympanonem wypełnionym płaskorzeźbą ze mitologiczną sceną z Zefirem i Florą. Na narożach i na środku tympanonu zostały umieszczone trzy posągi.

Skrzydła z wieżami bramnymi

Prostopadle do korpusu pałacu biegną skrzydła boczne, w których - mniej więcej pośrodku - znajdują się bramy zwieńczone wieżami, mające bogatą dekorację rzeźbiarską, szczególnie brama zachodnia. Radzyńskie wieże przejazdowe stanowią element szczególnie ozdobny, będący odosobnionym motywem na terenie Polski.

Skrzydło zachodnie jest parterowe od strony dziedzińca, a od strony miasta bardziej reprezentacyjne, piętrowe. Znajdowały się tu pomieszczenia mieszkalne. Skrzydło wschodnie, parterowe mieściło pomieszczenia gospodarcze i stajnie.

Oba skrzydła zostały zakończone szerszymi i dwukondygnacyjnymi pawilonami, nawiązującymi do formy bastionów.

Do głównej bramy prowadzi grobla biegnąca między stawami.

Niestety, w wyniku pożaru, jaki wybuchł w lipcu 1944 r. spłonęło wyposażenie wnętrz pałacu. Można je sobie wyobrazić na podstawie zachowanych, nielicznych zdjęć. Pokazują one pomieszczenia urządzone w stylu rokoka francusko-saskiego, cechujące się delikatnością i przejrzystością oraz oszczędnością motywów.

opr. Anna Wasak