Dwieście lat temu – 25 września 1817 roku Pałac Potockich był świadkiem niecodziennej uroczystości: w Radzyniu odbył się ślub Anny Zofii Sapieżanki z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim (Tak, tak! Tym od Hotelu Lambert). Mimo dużej różnicy wieku, małżonków połączyła wielka miłość, której patronką, szczególnie w trudnych latach emigracji, była zapobiegliwa matka i teściowa – Anna Sapieżyna.

W roku 1799 właścicielką radzyńskiego pałacu – za pośrednictwem ks. Stanisława Staszica - stała się słynąca z gospodarskiej zapobiegliwości Anna Sapieżyna (1772-1859). Była ona córką Andrzeja Zamoyskiego - kanclerza wielkiego koronnego i wychowanką ks. Stanisława Staszica, który rozbudził w swej uczennicy zainteresowania matematyką i naukami przyrodniczymi, nauczył kierowania sprawami majątkowymi. Należała do elity kulturalnej, intelektualnej i patriotycznej kraju. Poza tym była silną, zaradną, gospodarną, pracowitą osobą. W dodatku wielka patriotka – ale już pozytywistyczna. Po prostu bizneswomen! Wzór dla współczesnych kobiet, które łączą obowiązki macierzyńskie z pracą.

Nie brak również w jej biografii wątku wielkiej, niespełnionej miłości. Mimo iż łączyło ją uczucie z Tadeuszem Kościuszką, za radą ks. Staszica i samego Kościuszki wyszła za księcia Aleksandra Sapiehę, który był zaprzyjaźniony z ks. Staszicem, współpracował z nim na polu naukowym. Okazało się jednak, że nauka i mądrość co innego, a serce - co innego. Nie było to małżeństwo udane. On – znany podróżnik, przyrodnik, slawista, etnograf, członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk wiele czasu spędzał na wojażach, efektem których była m.in. publikacja Podróże w krajach słowiańskich odbywane w latach 1802 i 1803" . Tymczasem Anna sama musiała się troszczyć o sprawy majątkowe, samotnie też wychowywała dwoje dzieci – Leona Ludwika i Annę Zofię.

Świetnie orientowała się w sprawach politycznych, była związana z nurtem niepodległościowo-patriotycznym, ale potrafiła zachować swoje odrębne, bardzo racjonalne zdanie na wiele kwestii. Zachowała swoje poglądy w małżeństwie - Annę i Aleksandra różniły sympatie polityczne. On był zwolennikiem Napoleona, jego szambelanem i adiutantem, ona należała do niewielkiego grona osób najbliższych Kościuszce, który Napoleonowi nie ufał. Miała żywe kontakty z Legionami Dąbrowskiego, ze swoich podróży do Włoch przywiozła "Mazurka Dąbrowskiego" i jako jedna z pierwszych rozpowszechniała go, grając i śpiewając utwór przy otwartych oknach w swym warszawskim pałacu przy Nowym Świecie.

Pośredniczyła między Tadeuszem Kościuszką a księciem Adamem Jerzym Czartoryskim, który pełnił wówczas funkcję ministra spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804-6). W roku 1805 – w drodze do Puław w pałacu radzyńskim zatrzymał się car Aleksander I. Tu spotkał się z grupą polskich magnatów, mających nadzieję na odbudowę państwa polskiego przez cara rosyjskiego. Był to tzw. „plan puławski”, którego autorem był książę Adam Jerzy Czartoryski. Wysunął on projekt utworzenia z ziem zaboru pruskiego i rosyjskiego Królestwa Polskiego, ściśle związanego z Rosją. Na skutek postawy Prus plan nie został zrealizowany. Car traktował projekt ogłoszenia się królem Polski jedynie jako formę nacisku na Prusy. Zawiedziony książę Adam utracił wiarę w szczerość Aleksandra, nadal jednak uważał, że tylko w związku z Rosją można odbudować Polskę.

Gdy w 1812 roku zmarł niespodziewanie Aleksander Sapieha (w drodze do Wisznic zatrzymał się w karczmie w Dereczynie, gdzie na podwórzu ugryzł go knur, z czego wdało się zakażenie i gangrena). Jego żona musiała uporządkować sprawy majątkowe, m.in. spłacić jego zobowiązania finansowe („3 600 000 złp. długów legalnie udowodnionych”). Jej wysiłki dotyczące nie tylko spłacenia długów, ale także modernizacji gospodarki przyniosły efekty, przez co zapewniła rodzinie dość silną pozycję wśród bogatego ziemiaństwa Królestwa Polskiego.

Ówczesna właścicielka radzyńskiego pałacu interesowała się sprawami edukacji – opracowała program kształcenia swoich dzieci, propagowała i rozwijała oświatę w swoich majątkach, w 1818 roku założyła w Radzyniu szkołę. Umieściła ją w radzyńskim pałacu i finansowała ze swych dóbr.

Dwieście lat temu - 29 września 1817 roku w kościele pw. Świętej Trójcy odbył się ślub, a w radzyńskim pałacu - wesele Anny Zofii Sapieżanki (18 lat) z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim (47 lat) . Dobra radzyńskie wraz z pałacem Sapieżyna przepisała na rzecz córki i zięcia w 1823 roku i stanowiły ich własność, choć praktycznie sama nimi zarządzała.

Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861) – wcześniej przyjaciel cara Aleksandra I, minister spraw zagranicznych Imperium Rosyjskiego (1804-06) wiceprezes Rządu Tymczasowego Królestwa Polskiego (1815), w 1830 roku poparł Powstanie Listopadowe (pełnił nawet funkcję prezesa Rządu Narodowego Królestwa Polskiego w 1831 r.), po jego upadku musiał udać się na emigrację, gdzie założył polityczny obóz konserwatywno-liberalny Hotel Lambert.

Matka namawiała Annę Zofię, by pozostała w Warszawie i pilnowała spraw majątkowych, ale ta nie zgodziła się i podążyła za mężem do Francji.

Za zaangażowanie rodziny w Powstanie Listopadowe car Mikołaj I obłożył majątki Czartoryskich konfiskatami. Anna Sapieżyna pozostała w kraju, by je ratować przed przejęciem przez władze carskie. W ramach podjętych zabiegów majątkowych między innymi w 1834 roku sprzedała Radzyń rodzinie Szlubowskich.

Pieniądze przeznaczone zostały na utrzymanie zięcia i córki w Paryżu. Od lat 40. zamieszkała z nimi stolicy Francji, pomnażała ich majątek np. przez grę na giełdzie. Nazywana była ministrem finansów Hotelu Lambert. Jednak często odmawiała pomocy finansowej zięciowi na cele polityczne, gdy uważała je za nierealistyczne - ale wspierała akcje charytatywne córki. Była współzałożycielką Instytutu Panien Polskich w Hotelu Lambert (1844) i przytułku – Domu św. Kazimierza (1846), w którym ostatnie lata życia spędził i zmarł Cyprian Kamil Norwid. Gdy Anna Sapieżyna zmarła w 1859 r. w Paryżu w wieku 87 lat, wartość spadku po niej wyniosła ponad 3 mln franków. Zięć – dwa lata od niej starszy - przeżył ją o dwa lata, zmarł w 1861 roku w wieku 91 lat. Anna Zofia z Sapiehów Czartoryska (1799-1864) przeżyła męża o 3 lata.

Czartoryscy mieli dwóch synów – Władysława i Witolda oraz córkę Izabelę Elżbietę.

Władysław Czartoryski założył Muzeum Czartoryskich w Krakowie.

Prawnukiem Anny Sapieżyny – po synu Leonie - był kardynał krakowski Adam Stefan ks. Sapieha, który czasie okupacji niemieckiej otoczył opieką, następnie wyświęcił na kapłana Karola Wojtyłę – późniejszego papieża św. Jana Pawła II.